Lezen vanaf een scherm

Toen precies op zo'n mooie dag ook nog eens mijn laptop crashte en ik dacht even niks te kunnen doen, besloot ik lekker naar het strand te gaan.

En dan merk je dat even afstand nemen van alles waar je anders mee bezig zou zijn eigenlijk heel veel oplevert.

Aan het strand, met mensen om me heen en geluiden en beweging, kan ik nooit echt focussen op een boek of iets dergelijks. En lezen vanaf mijn mobiel lukt dan al helemaal niet. En vooral dat laatste zette mij aan het denken.

Hoe kan het dat tekst vanaf een beeldscherm vaak niet zo makkelijk wordt opgenomen, terwijl tekst vanaf papier wel in één keer binnenkomt en ook als informatie opgeslagen blijft.

Denken, analyseren, verbanden leggen en oplossingen zien lukt wel heel goed, als je aan het strand ligt en even afstand hebt genomen van alles waar je anders mee bezig bent.

Meteen was ik gerust gesteld dat ik toch nog aan het werk bleek te zijn en ik voelde me meteen minder schuldig tegenover de mensen die in een al dan niet airconditioned kantoor moesten werken die dag.

Ik had wel nog op het laatste moment het "Weet hoe je leert" handboek in mijn tas gestopt. Waarom weet ik eigenlijk niet, maar nu kwam het goed van pas.

Ervan uitgaande dat de meeste informatie overdracht gaat via tekst vroeg ik me af;

Hoe zit dat nou met het verschil tussen tekst van beeldscherm en tekst van papier.

Een beeldscherm, hoe hoog de resolutie ook is, beweegt altijd wat. Voor het oog niet of nauwelijks waarneembaar. Dat maakt dat de ogen snel moe worden en we minder goed kunnen focussen, doordat de ogen steeds die beweging moeten compenseren. Als je de hele tekst in één keer kan bekijken, zoals je dat met een plaatje doet, dan is er niet zo heel veel aan de hand. Pas op het moment dat je echt een hele lap tekst moet lezen wordt het een probleem. 

In de uitwerking van opdrachten is het natuurlijk iets heel anders, dan is een laptop of tablet en zelfs een telefoon veel sneller en makkelijker. Tenslotte past zoiets beter in je tas dan een hele boekenkast.

Maar als je veel tekst van scherm leest, zorg dan dat je altijd pen en papier bij de hand hebt en schrijf op wat je moet onthouden. Anders zul je later de hele tekst weer opnieuw moeten lezen.

Boeken, essays, stukken, verslagen etc. hebben een duidelijke opbouw. Beginnen meestal met een voorwoord, dan het begin/de aanleiding en dan de meest essentiële informatie en daarna een afronding en een nawoord. Op een website of in een mail is het maar net wat de bouwer/schrijver vindt wat jij als eerste te zien krijgt. En voor sommige mensen is dat een ware crime. 

De mensen die graag stapsgewijs de informatie opnemen en uitwerken zijn beter gebaat bij informatie op papier. Dan kunnen ze die structuur volgen en hebben ze houvast in de informatiestroom. Zij maken dan vaak trefwoorden lijstjes en een ontwerp plan met hoofdstukken en schubhoofdstukken en delen zo weer hun eigen teksten in.

Er zijn ook mensen die eerst het doel, de hele zingeving van het verhaal willen bekijken. Pas daarna kunnen ze zich verdiepen in de details, de verschillende onderwerpen, uitwerkingen, meningen, uitleg. Zij werken van globaal naar detail en lezen het liefste "van de hak op de tak". Dit zijn de types die je met betrekking tot een onderwerp van de ene site naar de andere site ziet shoppen, daar stukken uit teksten halen om die dan in een eigen stuk weer tot één geheel samen te voegen.

Voor hun is dus die laptop of dat tablet een uitkomst.

En dan het belangrijkste element; Het Brein.

Onderzoek toont aan dat het brein teksten gelezen van een scherm minder diep verwerkt dan teksten gelezen van papier. Begrijpend lezen is een ingewikkeld cognitief proces, waarbij de lezer informatie uit de tekst probeert te integreren met zijn eigen kennis. Daarvoor is het niet alleen nodig dat je vlot technisch kunt lezen, maar ook dat je beschikt over een goede woordenschat en over de capaciteiten om je eigen leesgedrag te monitoren en indien nodig bij te sturen. 

Een kind dat leert lezen zet grofweg twee stappen. Eerst leert het technisch lezen: het leert tekens (letters) te koppelen aan de klanken uit de taal. Als het dat onder de knie heeft, kan het beginnen met begrijpend lezen, waarbij het teksten inhoudelijk verwerkt: waar gaat het eigenlijk over? Het leren lezen verschuift dan naar lezend leren.

Bij het technisch leren lezen lijken digitale leermiddelen een positief effect te hebben.

Voor begrijpend lezen is het toenemende gebruik van tablets en laptop echter een zorgwekkende ontwikkeling, zo tonen verschillende onderzoeken aan.

Tekstbegrip bij tekst gelezen vanaf een scherm is stukken minder dan wanneer gelezen vanaf papier. Bij het lezen onder tijdsdruk – wat regelmatig zal voorkomen – is dat effect nog groter. Het tekstbegrip is vooral slechter bij informatieve teksten, niet bij verhalende teksten. 

Het negatieve effect van schermen is de laatste jaren alleen maar groter geworden, terwijl de kwaliteit van schermen alleen maar verbeterd is.

Je zou verwachten dat de kinderen van nu, die worden grootgebracht met schermen, er beter mee om kunnen gaan. Maar dit is niet het geval. Alle mensen – ook jongeren – associëren schermen in toenemende mate met snel en oppervlakkig. Dat heeft te maken heeft met het feit dat je schermen ook gebruikt voor sociale media, gamen en filmpjes kijken.

Het gebruik van digitale media, met zijn snelle interacties en directe beloningen zoals reacties en likes, zorgt ervoor dat mensen op schermen cognitief uitdagende taken uit de weg gaan, waaronder begrijpend lezen, waarvoor constante aandacht nodig is. 

Dit noemen we ook wel shallowing (oppervlakkigheid).

Het gevaarlijkste is misschien nog wel dat we niet eens beseffen dat we een digitaal gelezen tekst vaak onvoldoende begrijpen. 

Op papier controleer je voor je de pagina omslaat of je hebt begrepen wat er staat, maar als je op een scherm door een tekst scrolt, denk je dat je dat niet steeds hoeft te checken. Je gaat er – vaak ten onrechte – vanuit dat het wel goed zit.

Het belangrijkste verschil zit hem dus in het begrijpend lezen. Wij zijn er niet voldoende bekwaam in om tekst gelezen vanaf een beeldscherm ook meteen te begrijpen en daarom blijft het vaak niet "plakken" en moeten we het steeds weer opnieuw lezen.

En dan verder nog de manier waarop ons brein informatie vanaf beeldscherm verwerkt. Want dat is anders dan wanneer het informatie vanaf papier verwerkt.

Uit onderzoek blijkt dat ons brein informatie (lesstof dus) die wordt aangereikt via een beeldscherm, ervaart en verwerkt als kijken naar een plaatje. De tekst op het scherm wordt als het ware gefotografeerd door ons brein en ook als foto opgeslagen. 

In het leerstrategie onderzoek wordt onder andere gemeten in hoeverre plaatjes en beeldmateriaal iets toevoegen aan het gemak waarmee de lesstof wordt verwerkt. Er is daarin een gelijke verdeling tussen helemaal niet, een beetje of wel. Wat betekent dat bij 2/3e van de leerlingen beeldmateriaal niks tot weinig helpt bij het leren en opslaan van lesstof. En in sommige gevallen opnemen van informatie juist blokkeert.

Voor leerlingen en studenten waarbij plaatjes dus weinig of niks toevoegen of contraproductief zijn aan het effectief opslaan van informatie, is digitaal onderwijs dus absoluut ongeschikt. 

Het lijkt allemaal zo simpel, lekker thuis vanaf de computer leren.